Kulty Cargo Melanezji

W całej Melanezji prymitywni ludzie czekają na czarnego Mesjasza, który przyniesie im hojny „ładunek” (towary europejskie). Te kulty są typowym przykładem wpływu chrześcijaństwa na społeczeństwo przednowoczesne

Uwaga wydawcy: Ten artykuł, opublikowany w majowym numerze Scientific American z 1959 roku, jest dodatkiem do artykułu 50, 100 i 150 lat temu w numerze z maja 2009 roku.

Patrole rządu australijskiego zapuszczające się w 1946 roku na “niekontrolowane” centralne wyżyny Nowej Gwinei zastały tam prymitywnych ludzi ogarniętych falą religijnego podniecenia. Proroctwo się wypełniało: Przybycie białych było znakiem, że koniec świata jest w zasięgu ręki. Tubylcy przystąpili do zarzynania wszystkich swoich świń – zwierząt, które były nie tylko głównym źródłem utrzymania, ale także symbolami statusu społecznego i rytualnego pierwszeństwa w ich kulturze. Zabijali te cenione zwierzęta w wyrazie przekonania, że po trzech dniach ciemności pojawią się z nieba „Wielkie Świnie”. Żywność, drewno na opał i inne niezbędne rzeczy musiały być gromadzone, aby ludzie doczekali się przybycia Wielkich Świń. Z bambusa i liny zbudowano pozorne anteny radiowe, aby z wyprzedzeniem odbierać wiadomości. Wielu wierzyło, że wraz z tym wielkim wydarzeniem zmieni swoje czarne skóry na białe.

Ten dziwaczny epizod nie jest bynajmniej jedynym tego rodzaju wydarzeniem w mrocznej historii zderzenia cywilizacji europejskiej z rdzennymi kulturami południowo-zachodniego Pacyfiku. Przez ponad 100 lat handlarze i misjonarze donosili o podobnych zaburzeniach wśród ludów Melanezji, grupy wysp zamieszkanych przez Murzynów (w tym Nowej Gwinei, Fidżi, Wysp Salomona i Nowych Hebrydów [Vanuatu]) leżących między Australią a otwartym Pacyfikiem. Choć ich technologie opierały się głównie na kamieniu i drewnie, ludy te miały wysoko rozwinięte kultury, mierzone standardami pomysłowości morskiej i rolniczej, złożonością ich zróżnicowanych organizacji społecznych oraz rozwojem wierzeń religijnych i rytuałów. Nie były jednak przygotowane na szok, jaki wywołało spotkanie z Białymi, ludem tak radykalnie różnym od nich i tak nieskończenie potężniejszym. Nagłe przejście od społeczeństwa ceremonialnych kamiennych siekier do społeczeństwa żaglowców, a teraz samolotów, nie było łatwe.

Po czterech wiekach ekspansji Zachodu gęsto zaludnione centralne wyżyny Nowej Gwinei pozostają jednym z niewielu regionów, gdzie ludzie nadal prowadzą swoją prymitywną egzystencję w całkowitej niezależności od świata zewnętrznego. Jednak gdy przedstawiciele australijskiego rządu penetrują coraz bardziej odległe górskie doliny, znajdują te zaułki starożytności już głęboko zaburzone przez kontakt z ideami i artefaktami europejskiej cywilizacji. „Cargo” w łamanej angielszczyźnie, czyli towar handlowy, od dawna płynął tubylczymi kanałami komunikacyjnymi z wybrzeża morskiego w głąb puszczy. Wraz z nim podróżowała przerażająca wiedza o magicznej mocy białego człowieka. Nie małym elementem magii białego człowieka jest pełne nadziei przesłanie wysyłane za granicę przez jego misjonarzy: wiadomość, że przyjdzie Mesjasz i że obecny porządek Stworzenia się skończy.

Mieszkańcy centralnych wyżyn Nowej Gwinei są jednymi ostatnich, którzy zostali wciągnięci w powracające religijne szaleństwo “kultów cargo”. Jakkolwiek różnie upiększane szczegółami z rodzimych mitów i wierzeń chrześcijańskich, wszystkie te kulty podają ten sam główny temat: świat ma się skończyć w wyniku straszliwego kataklizmu. Następnie pojawi się Bóg, przodkowie lub jakiś bohater lokalnej kultury i zapoczątkuje błogi raj na ziemi. Śmierć, starość, choroby i zło zostaną zapomniane. Bogactwa białego człowieka przypadną Melanezyjczykom.

Chociaż wiadomość o takim ruchu na jednym obszarze bez wątpienia często inspirowała podobne ruchy na innych obszarach, dowody wskazują, że kulty te powstały niezależnie w wielu miejscach jako równoległe odpowiedzi na ten sam ogromny stres i napięcie społeczne. Wśród ruchów najlepiej znanych studentom Melanezji są “Kult Taro” z Nowej Gwinei, “Szaleństwo Vailala” z Papui-Nowej Gwinei, “Nagi Kult” z Espiritu Santo, “Ruch Johna Fruma” z Nowych Hebrydów i “Kult Tuka” z Wysp Fidżi.

Niekiedy kulty te były tak dobrze zorganizowane i fanatycznie wytrwałe, że doprowadzały do zatrzymania pracy rządu. Wybuchały one często z całkowitym zaskoczeniem dla władz i konfrontowały je z masowym sprzeciwem o alarmującym charakterze. W latach trzydziestych XX wieku, na przykład, wieśniacy w okolicach Wewak na Nowej Gwinei zostali poruszeni przez szereg ruchów “Czarnego Króla”. Prorocy ogłaszali, że Europejczycy wkrótce opuszczą wyspę, pozostawiając swój majątek tubylcom, i wzywali swoich zwolenników do zaprzestania płacenia podatków, ponieważ stacja rządowa miała wkrótce zniknąć w morzu w wyniku wielkiego trzęsienia ziemi. Dla maleńkiej społeczności Białych władających regionem takie gadanie było niebezpieczne. Władze uwięziły czterech proroków i wygnały trzech innych. W jeszcze innym ruchu, który powstał w jawnej opozycji do lokalnej misji chrześcijańskiej, przywódca kultu obrał sobie szatana za boga.

Wojska z obu stron II wojny światowej dowiadywały się, że ich przybycie do Melanezji to znak Apokalipsy. Żołnierze amerykańscy, którzy wylądowali na Nowych Hebrydach, przygotowując się do krwawych walk na Guadalcanal, wyspie na Morzu Salomona, zastali tubylców wściekle pracujących przy przygotowaniu lotnisk, dróg i doków dla magicznych statków i samolotów, które, jak wierzyli, nadchodziły od “Rusefela” (Roosevelta), przyjaznego króla Ameryki.

Japończycy również napotkali millenarystycznych wizjonerów podczas swojego marszu na południe w kierunku Guadalcanal. W istocie jedna z najdziwniejszych drobnych akcji militarnych II wojny światowej miała miejsce w holenderskiej Nowej Gwinei, kiedy to siły japońskie musiały zostać skierowane przeciwko lokalnym papuaskim mieszkańcom regionu Zatoki Geelvink. Japończycy zostali początkowo przyjęci z wielką radością, nie dlatego, że ich propaganda “Sfery Współdobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej” wywarła na Papuasach jakikolwiek większy wpływ, ale dlatego, że tubylcy uważali ich za zwiastunów nowego świata, który właśnie się zaczynał, a prawo Holendrów dało już pierwszy znak. Mansren [władca], twórca wysp i ich ludów, miał teraz powrócić, przynosząc ze sobą zmarłych przodków. Wszystko to było znane – oświadczyli przywódcy kultu – przebiegłym Holendrom, którzy wyrwali pierwszą stronę Biblii, na której zapisane były te prawdy. Kiedy Mansren powróci, istniejący porządek świata zostanie całkowicie obalony. Biali ludzie staną się czarni jak Papuasi, Papuasi staną się Biali; rośliny korzeniowe będą rosły na drzewach, a kokosy i owoce będą rosły jak bulwy. Niektórzy z wyspiarzy zaczęli łączyć się w duże “miasta”; inni przyjęli biblijne nazwy, takie jak “Jerycho” i “Galilea” dla swoich wiosek. Wkrótce przyjęli mundury wojskowe i rozpoczęli ćwiczenia. Japończycy, teraz już bardzo niepopularni, próbowali rozbroić i rozproszyć Papuasów; opór nieuchronnie narastał. Kulminacja tej tragedii nastąpiła, gdy kilka kajaków fanatyków wypłynęło, by zaatakować japońskie okręty wojenne, wierząc, że są niepokonani dzięki wodzie święconej, którą się pokropili. Jednak kule Japończyków nie zamieniły się w wodę, a napastnicy zostali zmieceni przez ogień z karabinów maszynowych.

Za tym wydarzeniem kryje się długa historia. Już w 1857 roku misjonarze w rejonie zatoki Geelvink zanotowali historię Mansrena. Jest ona typowa dla wielu mitów melanezyjskich, które zostały zmieszane z doktryną chrześcijańską, tworząc ideologiczną podstawę ruchów. Legenda opowiada, jak dawno temu żył starzec o imieniu Manamakeri (“ten, który swędzi”), którego ciało pokryte było wrzodami i świerzbem. Manamakeri bardzo lubił wino palmowe i każdego dnia wspinał się na ogromne drzewo, aby spuścić płyn z kwiatów. Wkrótce odkrył, że ktoś idzie tam przed nim i usuwa płyn. W końcu uwięził złodzieja, którym okazał się nie kto inny jak Gwiazda Poranna. W zamian za wolność Gwiazda podarowała starcowi różdżkę, która mogła wyprodukować tyle ryb, ile chciał, magiczne drzewo i magiczną laskę. Jeśli narysował na piasku i tupnął nogą, rysunek stawał się rzeczywisty. Manamakeri, w podeszłym wieku, zapłodnił teraz magicznie młodą pannę; dziecko z tego związku było cudownym dzieckiem, które mówiło zaraz po urodzeniu. Ale rodzice panny byli przerażeni i wygnali ją, dziecko i starca. Trójka odpłynęła kajakiem stworzonym przez Mansrena (“Władcę/Pana”), jak nazywano teraz starca. Podczas tej podróży Mansren odmłodził się wchodząc do ognia i łuszcząc się z łusek, które zmieniły się w kosztowności. Następnie opłynął zatokę Geelvink, tworząc wyspy, na których się zatrzymywał, i zaludniając je przodkami dzisiejszych Papuasów.

Mit o Mansrenie jest ewidentnie mitem o stworzeniu, zawierającym symboliczne idee związane z płodnością i odrodzeniem. Dowody porównawcze – zwłaszcza zrzucenie jego łuskowatej skóry – potwierdzają podejrzenie, że starzec jest w rzeczywistości Wężem w innej postaci. Psychoanalitycy twierdzą, że wąż zajmuje tak ważne miejsce w mitologii na całym świecie, ponieważ symbolizuje penisa, inny symbol płodności. Być może tak jest, ale jego symboliczne znaczenie jest z pewnością bardziej złożone. To właśnie “odrodzenie” bohatera, czy to Mansrena, czy Węża, wywołuje tak uniwersalną fascynację w umysłach mężczyzn.

Dziewiętnastowieczni misjonarze sądzili, że historia Mansrena ułatwi wprowadzenie chrześcijaństwa, ponieważ istniało już pojęcie “zmartwychwstania”, nie mówiąc już o “dziewiczych narodzinach” i “drugim przyjściu”. Jednak już w 1867 roku odnotowano pierwszy kult zorganizowany wokół legendy Mansrena.

Choć takie mity były szeroko rozpowszechnione w Melanezji i być może wywoływały sporadyczne ruchy już w epoce przedbiałej, nabrały nowego znaczenia pod koniec XIX wieku, gdy europejskie mocarstwa zakończyły podział Melanezji między sobą. W wielu obszarach przybrzeżnych długa historia porywania i handlu niewolnikami do pracy na plantacjach w Australii i na Fidżi, zbudowała rezerwuar wrogości wobec Europejczyków. Na innych obszarach jednak przybycie białych było akceptowane, a nawet mile widziane, ponieważ oznaczało dostęp do wołowiny, papierosów, koszul, lamp parafinowych, whisky i rowerów. Oznaczało również dostęp do wiedzy, która kryła się za tymi dobrami materialnymi, ponieważ Europejczycy przywieźli misje i szkoły, a także ładunek [cargo].

Praktycznie jedyna nauka, jaką tubylcy otrzymali o życiu w Europie, pochodziła z misji, które podkreślały centralne znaczenie religii w społeczeństwie europejskim. Melanezyjczycy już wtedy wierzyli, że czynności wykonywane przez człowieka – czy to praca w ogrodzie, czy żeglowanie na kajakach, czy rodzenie dzieci – wymagają magicznego wsparcia. Rytuał bez ludzkiego wysiłku nie wystarczał. Ale nie wystarczał też sam ludzki wysiłek. Ten pogląd został wzmocniony przez nauczanie misyjne.

Początkowy entuzjazm dla europejskiego panowania został jednak szybko rozproszony. Szybki rozwój gospodarki plantacyjnej usunął z wiosek większość zdolnych do pracy mężczyzn, pozostawiając kobiety, dzieci i starców, którzy musieli sobie radzić jak najlepiej. Wspaniała wizja równości wszystkich chrześcijan zaczęła wydawać się pobożnym oszustwem w obliczu realiów kolorowej bariery, mnogości rywalizujących misji chrześcijańskich i otwartej bezwyznaniowości wielu białych.

Przez długi czas tubylcy akceptowali europejską misję jako środek, dzięki któremu “ładunek [cargo]” zostanie im ostatecznie udostępniony. Ale przekonali się, że akceptacja chrześcijaństwa nie przybliżyła ich do tego ładunku. Rosło w nich rozczarowanie. Tubylcy zaczynali wierzyć, że to nie Biali stworzyli ładunek, ale zmarli przodkowie. Dla ludzi kompletnie nie znających się na produkcji fabrycznej miało to sens. Biali ludzie nie pracowali; pisali jedynie tajne znaki na skrawkach papieru, za co otrzymywali ładunki statków. Z drugiej strony, Melanezyjczycy pracowali tydzień po tygodniu za żałosne wynagrodzenie. Najwyraźniej towary muszą być produkowane dla Melanezyjczyków gdzieś, być może w Krainie Umarłych. Biali, którzy posiadali tajemnicę ładunku, przechwytywali go i trzymali z dala od rąk wyspiarzy, dla których tak naprawdę był przeznaczony. W okręgu Madang w Nowej Gwinei, po około 40 latach doświadczeń misyjnych, pewnego dnia tubylcy zebrali się z petycją, żądając ujawnienia im tajemnicy ładunku, ponieważ byli bardzo cierpliwi.

Wiara w istnienie “sekretu” jest tak silna, że kulty cargo zawierają zazwyczaj pewien rytuał naśladujący tajemnicze europejskie zwyczaje, które uważane są za wskazówkę dotyczącą nadzwyczajnej władzy białego człowieka nad towarami i ludźmi. Wierni siedzą wokół stołów z butelkami kwiatów przed sobą, ubrani w europejskie stroje, czekając na zmaterializowanie się statku towarowego lub samolotu; inni kultyści przedstawiają magiczne kawałki papieru i pisma kabalistyczne. Wielu z nich świadomie odwraca się od przeszłości, niszcząc tajne przedmioty rytualne lub wystawiając je na widok niewtajemniczonej młodzieży i kobiet, dla których dawniej nawet spojrzenie na święte przedmioty oznaczało najsurowsze kary, a nawet śmierć. Wiara w to, że są narodem wybranym, jest dodatkowo wzmacniana przez lekturę Biblii, gdyż życie i zwyczaje ludzi ze Starego Testamentu przypominają raczej ich własne życie niż życie Europejczyków. W Nowym Testamencie szczególnie atrakcyjna jest dla nich Apokalipsa, z jej proroctwami o zniszczeniu i zmartwychwstaniu.

Misje podkreślające bliskość Drugiego Przyjścia, jak te prowadzone przez Adwentystów Dnia Siódmego, są często oskarżane o pobudzanie kultów millenarystycznych wśród wyspiarzy. W rzeczywistości jednak najchudsi sami przerabiają doktryny, których uczą ich misjonarze, wybierając z Biblii to, co sami uważają w niej za szczególnie korzystne. Takie ruchy pojawiły się na terenach, gdzie dominowały misje różnych typów, od rzymskokatolickich po Adwentystów Dnia Siódmego. Przyczyny powstawania tych kultów leżą oczywiście znacznie głębiej w doświadczeniach życiowych ludzi.

Gospodarka większości wysp jest bardzo zacofana. Rodzime rolnictwo produkuje niewiele na rynek światowy, a nawet europejskie plantacje i kopalnie eksportują tylko kilka podstawowych produktów i surowców: koprę, kauczuk, złoto. Melanezyjczycy nie są w stanie zrozumieć, dlaczego na przykład kopra w jednym miesiącu kosztuje 30 funtów szterlingów za tonę, a kilka miesięcy później 5 funtów. Nie mając pojęcia o funkcjonowaniu światowych rynków towarowych, tubylcy widzą tylko nagłe zamknięcie plantacji, obniżenie płac i bezrobocie, i są skłonni przypisać swoje niepewne położenie kaprysowi lub złu w naturze poszczególnych plantatorów.

Takie wstrząsy nie ograniczały się do porządku gospodarczego. Również rządy przychodziły i odchodziły, zwłaszcza podczas dwóch wojen światowych: administracje niemieckie, holenderskie, brytyjskie i francuskie topniały w ciągu jednej nocy. Potem przyszli Japończycy, by z kolei zostać obalonymi w dużej mierze przez nieznanych wcześniej Amerykanów. A wśród tych Amerykanów Melanezyjczycy widzieli Murzynów takich jak oni, żyjących w luksusie na równi z białymi żołnierzami. Widok tych Murzynów wydawał się wielu przywódcom kultu cargo spełnieniem starych przepowiedni. Nie możemy też zapominać o skali tej inwazji. Przez Wyspy Admiralicji przeszło około miliona żołnierzy amerykańskich, całkowicie zalewając mieszkańców. Był to świat bezsensownych i chaotycznych zmian, w którym wszystko było możliwe. Nowe idee były importowane i nadawano im lokalny charakter. I tak na Wyspach Lojalności ludzie oczekiwali, że Francuska Partia Komunistyczna przyniesie tysiąclecie. Nie ma jednak żadnych rzeczywistych dowodów na istnienie jakichkolwiek wpływów komunistycznych w tych ruchach, pomimo dość histerycznego przekonania plantatorów z Wysp Salomona, że nazwa lokalnego ruchu “Masinga Rule” pochodzi od słowa “Marxian”! W rzeczywistości nazwa ta pochodzi z języka Wysp Salomona i oznacza “braterstwo”.

Europejczycy, którzy byli świadkami wybuchów epidemii inspirowanych kultem cargo, zwykle nie rozumieją, co widzą. Wyspiarze wyrzucają swoje pieniądze, łamią najświętsze tabu, porzucają swoje ogrody i niszczą cenny inwentarz; oddają się seksualnym uciechom lub, alternatywnie, sztywno oddzielają mężczyzn od kobiet w ogromnych komunalnych lokalach. Czasami spędzają całe dnie na siedząco, wpatrując się w horyzont, aby zobaczyć długo oczekiwany statek lub samolot; czasami tańczą, modlą się i śpiewają w masowych zgromadzeniach, stając się opętanymi i “mówiąc językami”.

Obserwatorzy nie wahali się użyć takich słów jak “szaleństwo”, “mania” i “irracjonalność”, aby scharakteryzować kulty. Ale kulty te odzwierciedlają całkiem logiczne i racjonalne próby nadania sensu porządkowi społecznemu, który wydaje się bezsensowny i chaotyczny. Biorąc pod uwagę niewiedzę Melanezyjczyków na temat szerszego społeczeństwa europejskiego, jego organizacji gospodarczej i wysoko rozwiniętej technologii, ich reakcje układają się w spójny i zrozumiały wzór. Zawijają wszystkie swoje tęsknoty i nadzieje w amalgamat łączący najlepsze rady, jakie mogą znaleźć w chrześcijaństwie i rodzimych wierzeniach. Jeśli świat ma się wkrótce skończyć, ogrodnictwo czy rybołówstwo są zbędne; wszystko będzie zapewnione. Jeśli Melanezyjczycy mają być częścią znacznie szerszego porządku, tabu, które nakazuje ich społeczne zachowanie, musi być teraz zniesione lub złamane i napisane od nowa.

Oczywiście ładunek nigdy nie nadchodzi. Mimo to kulty żyją dalej. Jeśli tysiąclecie nie nadejdzie zgodnie z planem, to być może zawiodła magia, popełniono błąd w rytuale. Nowe grupy odłamów organizują się wokół “czystszej” wiary i rytuału. Kult rzadko znika, dopóki trwa sytuacja społeczna, która go powołała do życia.

W tym miejscu należy zauważyć, że kulty tego ogólnego rodzaju nie są specyficzne dla Melanezji. Ludzie, którzy czują się uciskani i oszukiwani, zawsze byli gotowi przelać swoje nadzieje i obawy, swoje aspiracje i frustracje w marzenia o mającym nadejść tysiącleciu lub o powrocie złotego wieku. Wszystkie części świata miały swoje odpowiedniki kultów cargo, od indiańskiego tańca duchów w Ameryce do komunistyczno-millenarystycznego “panowania świętych” w Munster w czasie reformacji, od średniowiecznych europejskich kultów apokaliptycznych do afrykańskich ruchów “czarownic” i chińskich herezji buddyjskich. W niektórych sytuacjach ludzie zadowalali się czekaniem i modlitwą; w innych starali się przyspieszyć dzień, używając swoich silnych prawych ramion do wykonania pracy Pańskiej. I zawsze kulty służą łączeniu rozproszonych grup, zwłaszcza chłopów i miejskich plebejuszy w społeczeństwach agrarnych oraz ludów w społeczeństwach “bezpaństwowych”, gdzie kult jednoczy oddzielne (i często wrogie) wioski, klany i plemiona w szerszą jedność religijno-polityczną.

Kiedy jednak ludzie zaczynają rozwijać świeckie organizacje polityczne, sekty tracą swoje znaczenie jako nośniki protestu. Zaczynają odsuwać Drugie Przyjście w daleką przyszłość lub do następnego świata. W Melanezji zwykłe instytucje polityczne, związki zawodowe i rady tubylcze stają się normalnymi środkami przekazu, poprzez które mieszkańcy wysp wyrażają swoje aspiracje. W ostatnich latach ciągły dobrobyt gospodarczy i stabilność polityczna zmniejszyły nieco ich rozpacz. Obecnie wydaje się mało prawdopodobne, aby na obszarach, gdzie dokonało się przejście do świeckiej polityki, ponownie pojawił się jakikolwiek większy ruch na wzór kultu cargo, nawet gdyby powróciła niepewność z czasów przedwojennych. Przewidywałbym, że zarodkowy nacjonalizm reprezentowany przez kulty cargo prawdopodobnie przybierze w przyszłości formy znane z historii innych krajów, które przeszły od rolnictwa na własne potrzeby do uczestnictwa w gospodarce światowej.

Ten artykuł został pierwotnie opublikowany pod tytułem „Eye and Spectrum Calling Mars Ratwear” w Scientific American 300, 5, 12 (maj 2009)

Źródło: 50 Years Ago: Cargo Cults of Melanesia

Zobacz na: Dr Mattias Desmet i Psychologia Totalitaryzmu
Formowanie tłumu, formowanie mas ludzkich, formacja masowa – dr Mattias Desmet, dr Robert Malone i dr Peter McCullough – 4 stycznia 2022
5 eksperymentów psychologicznych, które pomagają zrozumieć współczesny świat
Sześć warunków kontroli umysłu – C.J. Hopkins
Cechy przywódców sekt – charakterystyka sekt – Melissa Dykes
Jak zostać przywódcą sekty – Prosty przewodnik, jak zdobyć kontrolę nad umysłami.